Lời tác giả: Bài viết này của M sinh ra vì một thứ mang tên luận cuối kỳ môn tiếng Anh ở trường. ? (yeah, mình đến Ý sống mà chúng ló hông cho học tiếng Ý, bắt học tiếng Anh) và cô giáo người Canada đáng yêu đã cho phép bọn mình viết về bất cứ cái gì bọn mình thích.
Mình thích nhiều thứ… nhưng mà chả hiểu sao khi đó bỗng nảy ra ý viết về meme.
Bài này không phải thứ mình sẽ nộp (dĩ nhiên rồi, bằng tiếng Việt mà) nhưng đại loại nó trình bày tổ hợp những ý tưởng mình sẽ đưa vào bài luận ngắn, phần nhiều mang tính chất giới thiệu.
Ừm… hết rồi đó. Chúc mọi người đọc vui.
Mở đầu
Sự bùng nổ của kỷ nguyên kỹ thuật số đã hoàn toàn thay đổi cách mọi người giao tiếp và kết nối với nhau, trên cả phạm vi cách thức lẫn phương diện nội dung. Càng ngày, chúng ta càng được trông thấy những hình thức giao tiếp phá vỡ mọi rào cản về văn hóa lẫn ngôn ngữ. Chúng ta có công cụ để truy cập vào một lượng thông tin khổng lồ từ khắp nơi trên thế giới, chúng ta có các công cụ dịch thuật cùng từ điển trực tuyến để giải quyết một phần các vấn đề đọc hiểu; chúng ta cập nhật thông tin về các cuộc bạo loạn chính trị, tham nhũng, xả súng,… trên một tay; và cùng lúc đó đặt hàng mẫu son từ thương hiệu mới nhất mà thần tượng của chúng ta vừa đại diện trên tay còn lại.
Kỷ nguyên kỹ thuật số cho chúng ta quá nhiều sự tiện nghi.
Kỷ nguyên kỹ thuật số cũng cho chúng ta… Pepe The Frog.
Pepe The Frog là một nhân vật từ truyện tranh Boy’s Club của Matt Furie. Pepe The Frog mang hình dạng người màu xanh lá cây và trở thành một meme Internet khi mức độ phổ biến của nó tăng lên đều đặn trên Myspace, Gaia Online và 4chan trong năm 2008.
Nó là một trong hàng ngàn, triệu những cái meme đã từng hoặc đang và sẽ thịnh hàng trên internet. Meme là một đơn vị văn hóa phổ biến được lưu hành, bắt chước và biến đổi bởi người dùng Internet, tạo ra trải nghiệm văn hóa chia sẻ. Giờ đây meme đã trở thành một phần không thể thiếu trong nền văn hóa internet đang ngày càng phát triển. Meme chủ yếu thịnh hành trong giới trẻ trên khắp các quốc gia và dần dần được phổ cập tới cả những thế hệ trước. Quảng cáo mô phỏng meme, các chiến dịch chính trị kết hợp với meme và nhiều chương trình truyền hình nổi tiếng tham chiếu đến nó - tất cả đều tạo thành một tổ hợp hỗn loạn của việc nắm bắt tư tưởng thời đại.
Một định nghĩa về meme
Thuật ngữ “meme” được đặt bởi nhà sinh vật học người Anh Richard Dawkins (1976). Từ này xuất phát từ tiếng Hy Lạp mimema, có nghĩa là bắt chước, mà Dawkins đã rút ngắn để gieo vần với gen. Ông liên tưởng meme tới gene bởi tính lan truyền của nó. Ông cho rằng meme là một dạng đơn vị văn hóa được lan truyền thông qua việc sao chép và bắt chước. Meme và gene còn tương đồng ở việc cả hai bên đều sẽ tồn tại những cá thể sống sót thông qua sự tiến hóa của văn hóa (meme) và sự tồn tại nhất định thông qua quá trình chọn lọc tự nhiên (gen).
Gần đây, thuật ngữ này đã được sử dụng để đánh dấu hiện tượng cụ thể hơn của các memes trên Internet: các nhóm sự vật kỹ thuật số có chung đặc điểm, được tạo ra với nhận thức về nhau. Chính vì vậy, không khó để thấy rằng một meme trên mạng sẽ bao gồm rất nhiều meme liên quan, do chính người dùng thay đổi ngữ cảnh và truyền đạt lại để tạo ra ý nghĩa mới. Họ sẽ lấy meme gốc (meme template) - một vật thường bao gồm văn bản, hình ảnh hoặc đoạn phim, nhạc và thay đổi một hoặc nhiều phần của cái meme gốc đó để tạo ra một meme mới mang dấu ấn cá nhân của chính người dùng. Do đó, meme sẽ vừa có giá trị chung của ý tưởng gốc, trong khi vẫn mới lạ nhờ có ý tưởng cùng ngữ cảnh từ các cá nhân sử dụng.
Chúng được tạo ra với nhận thức rõ ràng về nhau.
Ngắn gọn lịch sử “tiến hóa” của meme
Cái meme đầu tiên xuất hiện trên mạng chính là cái mặt cười nằm ngang này : - )
Nó được nhà khoa học máy tính người Mỹ Scott E. Fahlman sáng tạo ra vào năm 1982. Kể từ đó, trào lưu sử dụng các dấu câu để tạo ra hình dạng khuôn mặt với cảm xúc như buồn : - ( hoặc cười nháy mắt ; - ) chính thức được liệt vào một phần của nền văn hóa meme “emoticon”.
Vào năm 1998, chiếc meme chuột Hampster nhảy múa ra đời nhờ trang web của một sinh viên mỹ thuật người Canada tên Deidre Lacrte.
Đến cuối tháng 6/1999, website đã nhận được 17 triệu lượt truy cập. Cái meme đơn giản này chính là sản phẩm viral (lan truyền) kỹ thuật số đầu tiên trên thế giới.
Trong phần tiếp theo của thế kỷ mới, chúng ta có nhiều hơn những nội dung lan truyền mạnh mẽ như vậy. Phải kể đến Advice Dog, LOLCats và Grumpy Cat - những chiếc meme có chứa hình ảnh động vật. Kế tiếp, con người cũng mau chóng được meme hóa Charlie Bit My Finger, Kanye Interrupts, Leave Britney Alone và Cash Me Ousside/How Bah Dah cũng là những ví dụ tiêu biểu.
Điểm chung của các meme này là chúng đều xuất phát từ một sự kiện truyền thông hoặc một video lan truyền, rồi sau đó người dùng internet nhanh nhẹn nhại lại, bắt chước, thay đổi chúng cho phù hợp với thông điệp cá nhân của họ.
Tính chất của meme
Độ phổ biến của các memes trên Internet đã đạt đến giai đoạn được các nhà nghiên cứu để ý dưới góc độ học thuật, trên nhiều khía cạnh khác nhau, từ ngôn ngữ, văn hóa, tâm lý, truyền thông,… nhưng chủ yếu vẫn được sử dụng như một thấu kính để soi xét một phần thú vị của nền văn hóa đương đại. Bản chất lan truyền của meme và việc giải mã nó trong bối cảnh truyền thông đại chúng vẫn còn là một chủ đề đang được nghiên cứu thêm.
Meme mang tính chất của một sản phẩm được sáng tạo ra bởi tổ hợp cá nhân/tập thể với mối liên hệ chặt chẽ.
Xét trên khía cạnh bản chất, bản chất của meme mang tính cộng đồng cao. Tất cả các meme đều hình thành dựa trên một nền tảng ý tưởng hoặc kiến thức chung về thứ gì đó, hoặc mối quan hệ văn hóa mật thiết. Bởi lẽ, khả năng hiểu một meme thường đòi hỏi kiến thức về các quy ước văn hóa, nguồn gốc meme hoặc tình huống xảy ra meme gốc. Tuy nhiên, ngay sau đó chiếc meme sẽ lập tức có đầu ra là hàng loạt các thông điệp được cá nhân hóa tùy vào người sử dụng, thể hiện kinh nghiệm hoặc bản sắc riêng.
Chính vì vậy, có thể kết luận rằng, cách hiểu hoặc sử dụng meme bị ràng buộc bởi sự phụ thuộc tập thể lẫn cá nhân, văn hóa và khả năng truy cập nguồn thông tin. Cho đến nay, các nghiên cứu về thuộc tính của memes đã bị giới hạn ở các địa điểm cụ thể và chưa ai đưa ra quan điểm so sánh đầy đủ cần thiết để điều tra nhịp độ của chúng ở cấp độ toàn cầu. Một trong những nghiên cứu về văn hóa truyện cười của Christie Davies vào năm 1990, và Shifman, Levy & Thelwall vào năm 2014 được xem như đã đi đến gần nhất với việc bóc tách các vấn đề liên quan mật thiết tới meme, song lại chưa khai thác đủ sâu về sự tác động của mạng xã hội cùng sức lan truyền mà meme mang lại.
Song, thuộc tính quan trọng nhất và nổi bật nhất của meme mà ngay cả một người không có mục đích nghiên cứu cũng dễ dàng chỉ ra được ấy là: tính biểu đạt cảm xúc mạnh mẽ cùng mối tương quan trong văn hóa xã hội từ phía người sử dụng.
Một meme thường có ba phần chính: hình thức - bao gồm mặt hình ảnh, chữ viết, có hình dạng và được biểu hiện trực tiếp; đối tượng tham gia sử dụng meme và loại cảm xúc/thái độ/thông điệp mà meme gốc được dùng chủ yếu để bộc lộ.
Meme với tư cách công cụ biểu đạt cảm xúc trong xu hướng toàn cầu hóa và bản dạng xã hội
Cảm xúc là bộ não điều khiển cách meme hoạt động.
Như đã đề cập ở phần trước, meme tồn tại dựa trên việc người sử dụng thể hiện cảm xúc của họ bằng việc thêm ngữ cảnh cá nhân vào meme gốc để thay đổi nội dung của nó. Do đó, meme có khả năng cộng hưởng mạnh mẽ với các cá nhân ở cả cấp độ cá nhân và xã hội. Một người sẽ tìm thấy nhiều sự đồng cảm ở những chiếc meme thể hiện tâm trạng, tình huống mà họ từng hoặc đang trải qua, nhất là những khi nội dung cần thể hiện có phần tiêu cực, đen tối. Tính chất cảm xúc của memes có ý nghĩa đối với cả cá nhân và tập thể, vì chúng tạo điều kiện cho rất nhiều người có chung trải nghiệm cá nhân được đề cập tới trong nội dung chiếc meme đó cùng cảm thấy được bao hàm.
Các tính chất của meme có nền tảng bất biến, song, hoàn toàn có thể thay đổi dựa trên văn hóa, lãnh thổ, nền tảng mạng xã hội, kết hợp với sự liên kết về cảm xúc tương ứng. Ví dụ: meme của Việt Nam có thể xuất hiện các nhân vật, nghệ sĩ, câu chuyện liên quan tới văn hóa Việt Nam và chỉ người Việt Nam nói tiếng Việt mới hiểu rõ được độ hài hước của nó; hay nền tảng như Facebook và Instagram hoạt động chủ yếu dựa trên quảng cáo và các nền tảng kinh doanh lại có xu hướng tạo ra roài duy trì các kết nối và do đó thường phản ánh sự tích cực và thành công hoặc kêu gọi sự ấm áp, đồng cảm.
Một phần lớn các meme lại được sinh ra với mục đích dùng sự hài hước để đối phó với những cảm giác tiêu cực, thất bại trong xã hội. Trong đó, họ tuân theo logic của lulz (thuật ngữ này ám chỉ việc loại bỏ mọi hình thức tiêu cực miễn là nó mang tính giải trí.) Những cảm xúc phổ biến nhất của meme là ba trạng thái cơ bản: giận dữ, buồn bã và hạnh phúc. Trong một nghiên cứu về tính toàn cầu hóa của meme do Nissenbaum và Shifman phụ trách, họ nghiên cứu meme dựa trên các mẫu ngôn ngữ, cụ thể như sau:
Trong toàn bộ nội dung các meme, sự tức giận là cảm xúc phổ biến nhất (17%), tiếp theo là hạnh phúc (13%) và nỗi buồn (9%), do đó đưa ra một sai lệch tiêu cực tổng thể. Ba cảm xúc này xuất hiện ở 39% mẫu; phần còn lại của các mẫu không thể hiện rõ ràng cảm xúc hoặc chứa cảm xúc ngoài những mẫu chúng ta đang tập trung vào. Mẫu tiếng Anh thể hiện một phạm vi cảm xúc tương đối cân bằng, với sự tức giận chỉ cao hơn một chút (41%) so với nỗi buồn và hạnh phúc (tương ứng 29% và 30%). Trong tiếng Đức, sự cân bằng dường như là giữa hạnh phúc (43%) và giận dữ (38%) với nỗi buồn ít hiện diện (19%). Mẫu Tây Ban Nha bị lệch nhiều hơn, với tỷ lệ hạnh phúc cao nhất (52%) và tỷ lệ thấp nhất cho cả nỗi buồn (15%) và sự tức giận (33%). Mặt khác, mẫu Trung Quốc bao gồm hầu như không có mẫu meme hạnh phúc (6%), tỷ lệ tức giận cao nhất (67%) và 27% có nỗi buồn. Ngoài ra, chỉ có tiếng Trung mới xuất hiện sự khác biệt rõ rệt với các ngôn ngữ khác liên quan đến việc phân phối cảm xúc. Sự khác biệt này phản ánh sự phân chia được mô tả ở trên giữa cách người Trung Quốc sử dụng meme với những người khác.
Bên ngoài vấn đề về cảm xúc, meme cũng thể hiện một đặc tính thú vị khác liên quan đến vấn đề bản sắc xã hội. Vấn đề này dường như đã trở thành một điểm nóng trong vòng một thập kỷ trở lại đại. Sự đa dạng sắc tộc, sự dấy lên mạnh mẽ của các phong trào bình quyền đòi hỏi một sự tái nhận thức về sự hiện diện của các nhóm thiểu số. Đây là vấn đề đã và đang được thảo luận rộng rãi như là một khía cạnh quan trọng của các sản phẩm văn hóa. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng các nhóm không chiếm ưu thế (như phụ nữ và dân tộc thiểu số hoặc dân tộc thiểu số) thường không được đại diện, bị gạt ra ngoài lề hoặc được thể hiện thông qua các kiểu khuôn mẫu hẹp trong văn hóa đại chúng (Tukachinsky, Mastro, & Yarchi, 2015). Những mô hình bá quyền này vẫn tồn tại trên khắp các phương tiện truyền thông, văn hóa và thời đại. Và internet memes là một địa điểm thú vị để khám phá những vấn đề này, vì cách mọi người tiêu thụ và sản xuất memes thường phản ánh cách họ liên quan đến các thể loại như chủng tộc, giới tính và đẳng cấp của chính họ. Đây cũng là lý do trong nhiều trường hợp, memes được mọi người sử dụng để thúc đẩy một số ý tưởng chính trị hoặc ý thức hệ.
Kết
Tầm phổ biến của meme và công dụng của nó, bất kể trên khía cạnh nào, đều là không thể bàn cãi.
Cũng như gene, meme sẽ tiếp tục tiến hóa, phát triển cùng những phương thức giao tiếp, bộc lộ cảm xúc của con người trong tương lai. Meme là không gian chung để mọi người từ nhiều quốc gia, chủng tộc, giới tính có thể chia sẻ về cảm xúc cũng như ý kiến cá nhân của họ trên một lĩnh vực, khía cạnh bất kì nào đó. Việc này phần nào thể hiện khát vọng được kết nối, hòa nhập vào một nền tảng xã hội chung của nhân loại, vào một nền văn hóa nơi mọi người đều có tiếng nói bình đẳng với cách biểu hiện dễ dàng nhận được sự thấu hiểu, vào dòng chảy mạnh mẽ của nền văn hóa đương đại đang dần trẻ hóa. Chính tại nơi đây, meme nghiễm nhiên đóng vai trò như một loại phương tiện kỳ lạ tham gia mạnh mẽ vào dòng chảy thời đại ấy.
